Грбовите на Македонија (5)

Македонскиот грб во трудовите на

Chrales Du Fresne sieur Du Cange oд 1680 г.

Како прв кој составил сериозен труд за историјата на Византија во литературата се посочува германскиот автор Hieronymus Wolf (1516-1580). При крајот на XVI и почетокот на XVII век во Германија, Франција, Холандија и Италија, историчарите кои ја истражувале историјата на Византија почнале инетензивно да ја градат преставата за минатото на Византија врз основа на вистински историски извори. После овие први скромни чекори, направени од десетина автори, византинските студии во Франција во средината на XVII век достигаат вистински полет, имено - од 1645 г. 

Луврската печатница почнала со издавање на големи серии на визнатиските историчари. Во седумдесетите години на XVII век централното место во истражувањето на византијската историја му припаѓа, кажано со зборовите на Г.Острогорски: на „големиот Du Cange“ (1610-1688). Историските трудови на Du Cange ја засегат историјата на Франција, на византиската држава и минатото на Константинопол (Цариград). Делото на „овој генијален научник“ (пак според Г.Острогорски) кое опфаќа повеќе области ја одбележува епохата во развитокот на визнатинологијата. (Георгије Острогорски, Историја Византије. Београд 1998. 22-23)

Според А.Матковски: „Учениот француски бенедиктинец прочуениот византолог, историчар и филолог Du Cange во своите прочуени трудови од областа на византсиката историја на две места го има објавено македонскиот грб и тоа во состав на општите грбови на јужнословенските народи. Македонскиот грб за прв пат е објавен во неговиот труд: „Historia Byzantina...“, и тоа во главата: „Familiae Dalmaticae, Sclavonicae, Turcicae sev series genealogicae ac historicae Regnum et Toparcharum Dalmatiae et Sultanorum Turcicorum sub Imperatoribus Contantinopolitanis“. (Или, кажано според преводот на Р.Заимова: „Далматински, словенски, турски фамилии, или Родословен и историски список на кралевите и топарсите на Далмација и на турските султани во време на константинополските имератори“.)

А.Матковски во Париз се служел со оригиналното издание и во врска со содржната на ова книга кажува:

„Во овој негов труд детално е испитана генеалогијата на сите византиски династии од Константин Велики до последниот Палеолог. Дадена е и генеалогијата на западните династии со кои византиските владетел биле во родбински врски пред 1453 г.

Во главата „Familae Dalmaticae“ ја изнесува генеалогијата на српските кралеви до цар Урош, генеалогијата на Мрњавчевиќи, на хрватските, бугарските и босанските владетели и на српските деспоти; потоа на Балшиќи; Црноевиќи и на Кастриоти. На стр. 267 од овој труд - кажува А.Матковски - има една табела со нaслов „Arma et insignia“ на која се дадени 15 грбови. Тука се грбовите на Далмација, Србија, Хрватска, Бугарија, Босна, на Црноевиќи, Кастриоти и други. Даден е и еден општ грб на јужнослоевнските земји. На овој општ грб, кој по примерот на Орбини, го сметал за грб на царот Душан, пишува „Step hani Reg ni et Imp. Servie“ т.е. Стефан (Душан) крал и император на Србија. Во горниот десен хералдички агол е грбот на Бугарија (лав со мала круна над главата), а на второто поле озгора, на левата хералдичка страна е македонскиот грб (лав без круна на главата). Другите грбови се како и кај другите општи грбови. Грбот не е во боја, а боите не се означени со хералдичко шрафирање. Сепак за да се разликува македонскиот од бугарскиот грб, над бугарскиот има круна, а кај македонскиот нема. Јасно се гледа дека Du Cange се влијалел од Орбини и од неговиот труд „IL regno de gli Slavi“ Од 1681 г. од каде што ги превзел јужнословенските грбови и овој општ грб. Дека е преземен од Орбини се гледа и од тоа што местата на македонскиот и бугарскиот грб се заемно изменети. ...меѓутоа иако грбовите ги превзел од Орбини, заслугата на Du Cange е во тоа што тој прв хералдички и историски ги протолкувал посебните грбови...

...Трудот на Du Cange „Historia Byzantina“ му послужил како основа за неговиот втор труд: „Illyricum vertus et novum, sive Historia regnororum Dalmatae, Croatiae, Slavonizae, Bosninae, Serviae atuque Bulgarie, locupletissimis accessionibus aucta, atque a primis temporibus, usque ad nostram continuata aetatem. Posinii. Anno MDCCXLVI“. ...Тоа е историја на Јужните Словени, која опфаќа малку и од историјата на Албанија. ...На посебна табела ...се дадени сите грбови на Јужните Словени. Македонскиот грб е во склопот на општиот грб, т.е. на истото место и на ист начин како и во неговата веќе спомената книга.

Покрај реченото, значението на Du Cange е и во тоа што тој е прв научен работник од Западна Европа кој македонскиот грб го објавува во составот на општиот грб на Јужните Словени, т.е. во грбот што тој го наречува „грб на цар Душан“, а како што рековме Душан никогаш немал таков грб, туку тоа било само хералдичка форма за да се изрази обединувањето на Јужните Словени околу името на царот Душан, а таа желба за обединување е изразена и преку измислениот општ грб на Јужните Словени, која, ете, нашла место и во изданијата на научните работници од Западна Европа.“ (Ibid. 104-106)

Во краткото прераскажување на содржината на делата на Du Cange (Диканж) А.Матковски премолчал многи значајни гледишта на овој значаен автор.

Во 1992 г. во Софија издадена е книгата „Шарл Дюканж византийска история“ (Превод на латинскиот текст - Маргарита Кисканова, превод од старофренски - Раја Заимова) во која се дадени текстовите од делата на Du Cange кои се однесуваат на бугарската историја.

Во „Historia Byzantina...“ (1680 г.), во главата: „Далматински, словенски, турски фамилии, или Родословен и историски список на кралевите и топарсите на Далмација и на турските султани во време на константинополските имератори „Du Cange“ составил: „Историски и родословен список на кралевите на Бугарија“, во кој пишува:

„XXII. БОРИС, или како што го нарекуваат други БУРИХ, син на веќе починатиот ПЕТАР [цар Петар (927-970)]...

... Цимисхи [Цимисхи, византискиот император Цимискиј ()] ...во присуство на народот го лишил Борис од знаците на бугарската кралска власт, ја посветил бугарската круна на храмот „Св.Софија“ и го удостоил со чин магистар [Магистар, виша византиска титула, прв меѓу сенаторите.]... Скилица пишува дека братот на Борис - Роман бил лишен од мажественоста од кубикулариот [Кубикулариот, значајна позиција на византискиот двор.] Јосиф. Но штом Цимисхи го завршил својот последен ден, Бугарите се одматнале од Римјаните, т.е. од Грците, и го повикале Борис. Тој, со брат му, тргнал тајно од Константинопол, но додека преминувал низ некоја гора, бил убиен од еден Бугарин, кој го сметал за Грк поради неговата гчека облека. Меѓутоа брат му се извлекол неповреден и по извесно време се вратил во градот. И така откако родот на крал Петар бил пресечен, Бугарите им ја предале врховната власт на четиримината браќа... ДАВИД, МОЈСЕЈ, ААРОН и САМУИЛ, кои ги нарекувале комитопули, бидејки биле синови на еден комита, многу влијателен меѓу Бугарите. Од нив Давид умрел веднаш, Мојсеј загинал... Бидејки се говорело дека Аарон ја помагал работа на Грците, брат му го убил заедно со неговите деца, а неговиот единствен син Владостлав, или Владислав [Иван Владислав цар (1015-1018), сина на Арон. За него се говори во Битолската плоча од 1018 г.], кој се нарекувал Јоан, бил спасен од синот на Самуил - Радомир, кого го нарекувале Роман.

XXIII. САМУИЛ... не минувала година, без да се обиде [византсикиот имепратор Василиј] да превземе нешто против Бугарите....Никифор Ксифиа, [тогаш византиски] управник на Филипол, на 29 јули со дел војската од виско место преку планината Балабиста [Беласица] ги нападнал неочекувано со силен шум Бугарите од зад грб... Тогаш многу Бугари биле убиени, а многу повеќе заробени... На заробените Бугари, кои, кажуваат, биле 15 илјади, императорот заповедал да им се извадат очите... Освен Габриел [Гаврил-Радомир], кој го наследил татка си, Самуил имал и други деца...

XXIV. ГАБРИЕЛ [Гаврил-Радомир (1014-1015), син на Самуил, убиен од братувчедот му Иван Владислав, син на Арон.]... ја наследил власта на Бугарија од татка си...

XXV. ЈОАН, нарекуван Владислав, син на бртот на Самуил - Аараон, кој го убил Габриел по побуда на императорот Василиј... Јоан собрал војска ипревзел поход против Србија и Даламација... Василиј решил да ги осуети неговите намери, тргнал одново кон Бугарија - кон Ахрид - престолнината на Бугарија... и заповедал да им ги извадат очите на сите заробени Бугари“. (Група автори, Шарл Дюканж византийска история. София 1992. 49-55)

Исто како Мавро Орбини и Du Cange во списокот на владетелите, односно „кралевите на Бугарија“ ги запишал Петар Делјан и Костадин Бодин.

Според Du Cange: „Бугарите нарекувани порано Оногундури [Оногундурите се само едно древнобугарско племе во Кубратова Бугарија.], ги населувале на почетокот само северните земји, напојувани од реката Булга, од каде биле наречени Бугари [Du Cange како и други автори од тоа време неправилно името Булгари го извелкува од р. Волга]. Дунав служел за предел и граница меѓу нив и империјата до управувањето на Константин Погонит или уште „Брадестиот“, во негово време ја поминале реката и ја окупирале Мизија, а оттаму се насочиле кон Илирик и основале седиште на своето кралство во Охрид. [Du Cange и тука греши, потоа наведените понатаму нешта погрешно го сврзува името на Јустинијан (527-565).] Императорот Јустинијан кој бил родум од тој град, го нарекол Јустинијана и го надарил со многу привилегии. Покасно тој го зел името Бугарија, како и провинцијата во која се наоѓал, по името на тие народи кои продолжиле да војуваат со Грците, додека императорот Василиј ги разгромил по разни поводи и оттука го добил славниот назив Бугароубиец. Тој ги изгонил во Долна Мизија, која планината Хемус ја одделува од Тракија и Дунав ја заградува од другата страна.“ (Ibid. 110)

Македонскиот грб

во „Оловскиот грбовник“ oд 1689 г.

Macedonie.

Грбовникот се чува во универзитетеската библиотека во Болоња. Пишуван е на хартија, не е во боја и без хералдичко шрафирање.

Imperatoris Stephani Nemagnich insignia.

Се смета дека бил направен од некој си Иван (Giovani) Бенигини од Олово, од Босна, кој во Дубровник го направил „веројатно пред 1689 г.“, а за време на збег го однел во Илок и таму му паднал во рацете на Павле Ритер Витезовиќ.

Regis Stephani Vrosy Nemagnich insignia.

Македонскиот грб се наоѓа и во двата општи грба и во двата случаи прв на десната хералдичка страна. (А.Матковски, op.cit. 106-109)

Со Оловскиот грбовник хронолошки завршуваат грбовите на Македонија создадени до кравањето на Карпошовото востание (1689 г). Согласно тврдењето на Д.Ташковски и Б.Ристовски за употребата на името Македонија и Македонци во XVII-от век да видеме во пишуваните вести од минатото што имаме по тоа прашање:

Марко Антонио Балби во извештај до Советот на десетмината на Венеција од 11.08.1615 г. говори за престојот на доверливи луѓе на Карло Емануел I (војвода на војводството Савоја), во:

„...кралството Македонија и Албанија за да утврдат, со некои старешини од споменатите кралства, начин и време на оддавање на верност на Шпанија.“ (ИНИ, Документи за борбата на македонскиот народ за самостојност и за национална држава. Скопје 1981. I. 145)

Охридскиот архиепископ Анастасија во 1596 г. тргнал да бара помош од италијанските, австриските и шпанските владетели. Во неговиот реферат од месец јуни 1615 г. меѓу другото стои:

“...откако ја пропатувавме Србија, Босна, Далмација, Албанија, Црна Гора и Долна Македонија, Грција, Тракија, Бугарија и воопшто насекаде каде што држи и владее Турчинот во Европа, и откако проценивме и предвидовме сè, останавме зачудени, како во тие кралства, во кои христијаните далеку ги надминуваат по број Турците, последните да држат такви места, дотолку повеќе кога планините и тесните премини, како и некои тврдини, ги држат христијаните, а покорноста на овие спрема управниците и кнезовите (турски) тукуречи изгаснала... И така, јас предложив, кога ќе ми се дадат од Н.В. 5 или 6 илјади пешаци од шпанската и италијанската народност, оружје и муниција за вооружуваање на 15.000 луѓе, седла, узди за 4.000 коњи, за кратко време ќе ја предадам Македонија под негова власт и управа... Нешто повеќе, откако ќе се оствари овој потфат, целата Босна и Дачмација, Бугарија и Грција бездруго ќе го кренат оружјето против Турчинот“. (Ibid. 145-146)

Во еден од записниците на венецијанскиот Сенат, со дата од 26.04.1618 г. се говори дека:

„Благородништвото на Македонија („The Nobility of Macedonе“) не сака да има ништо со кралот на Шпанија, откако слушна како тој лошо ги третира своите поданици во Неапол и Сицилија.“ (Ibid. 147)

Папата Урбан III во своето писмо од 1624 г. до охридскиот архиепископ Порфириј Палеолог истиот го титулира:

„патријар на Јустинијана Прима, на Охрид и останатите потчинети архиепископи, епископи на Бугарија, Србија, Албанија и онострана Македонија.“

Според приредувачот на споменатиот зборник на ИНИ, Охридскиот архиепископ Порфириј Палеолог спаѓа во редот на оние четворица кои тајно го прифатлие католицизмот. (Ibid. 147)

Да си припомниме на веќе споменатиот Мелети Македонски (Мелетiю Македонскомоу), светогорскиот монах „въ великой Болгарской лавре монастира Зоуграф зовемаго“, кој во 1636 г. се појавува под тоа име како издавач на црковнословенски псалтир наменет: „најпаче же Болгаром Сръбом Оунгаровлахом Молдовлахом, и проч“. (Й.Иванов, op. cit. 173)

Петар Богадан Бакшев (1601-1674) во ракописот: „Опис на царство Бугарија“ (1640 г.), пишуван на италијански, кажува:

„Бугарија сега се нарекува сето тоа кое порано се нарекувало Горна Мизија и дел од Долна Мизија [П.Богдан Бакшев, како и други автори од тоа време, ги меша една со друга двете Мизии.], цела Тракија, иако сега околу Галиполското Море се говори грчки јазик, и поголемиот дел од Македонија и цела Морава до Охрид и до границите на Албанија и на Грција и на Србија, а на исток се простира до Црното Море; од север пак Дунав ја дели од Влашко и Молдова, некогаш нарекувана „стара Дакија оттаде Дунав“ и др.

Шизматиците [Превославните] раскажуваат дека царскиот престол прво бил во Охрид и го потврдуваат тоа, со тоа што сега има Охридска патријаршија, а и древните луѓе не поставувале патријаршија таму каде немало царски престол. Покасно, кога бил изгонет бугарскиот цар од Охрид, тој се установил во Трново и во тој град завршило неговото царство во времето на Турците. ...Кажуваат дека самото бугарско царство е поголемо отколку цела Србија, Босна, Далмација, Хрватска и Унгарија; и има толку градови, области, паланки и села што не може да се избројат. Во нив има милјони души и сите се во власта на ѓаволот, бидејки обврзани во шизмата, а исто и во разни ереси. Турците живеат во само во градовите и големите села...“ (Б.Димитров, op. cit. 124)

Хаџи Калфа (1609-1657) е турски историчар, патописец и библиограф, познат под името Хаџи Калфа Мустафа или Ќатиб Челеби. Неговиот патопис се датира околу 1650 г. Според Хаџи Калфа:

„Езерото Ланса [Тихино] се наоѓа меѓу Серес (Сер), Солун и Сидерокапси во близина на патот... На брегот од ова езеро се наоѓа село во кое живеат Грци, Срби и Власи.“

„1. Толи - Манастир (Битола), меѓу Флорина (Лерина), Прилеп, Преспа (Персепе) и Охрид. ...Жителите се Бугари.“

„3. Кеср’ја (Гјол-Кесерје), т.е. Костур на езерото, Костур) меѓу Крупишта, Билишта, Флорина и Преспа, на самиот брег на езерото. ...Во планините живеат Срби и Власи“.

„4. Хорпиште (Крупиште), на брегот на Костурското Езеро два часа до Костур. Во околината се Костур, Билиште, Наслиџ (Населица). Жителите се Бугари.“

„5. Билиште (Белиста), кадилак, 17 дена од Цариград. Наоколу се: Костур, Гориџе (Корча или Горча), изопачено од Горица, Преспа, Крупиште. Жителите се Бугари и Арабанаси.“

„Охри (Охрид), југозападно од Скопје, 16 дена од Цариград, на источната страна на едно езеро. Погранични краишта му се: Призрен, Истрада (старова), Фирџова (Кичево или Крчова). Жителите се Бугари“. (А.Матковски, op. cit. 387; 389; 395-396)

Патописот на турскиoт патописец Евлија ибн Дервиш Мехмед Зили, прочуен како Евлија Челеби (1611 - ок. 1682), е создаван од 1660 до 1662 и во 1668 г. Во своите патеписни белешки за она што сега не интересира Евилија Челеби запишал:

Скопје: „Црквите - Тука постојат ерменска, бугарска, српска и еврејска божја куќа, а нема франечки, унгарски и германски. Латини [Латини, според Е.Челеби биле Дубровчаните. - А.М.] има достатно; тие своите верски обреди ги извршуваат во српските цркви.“

„...го минавме бугарското село Нагоричано и ноќевавме во село Мурад Карјеси [Кое село се викало така не се знае. - А.М.]. Тоа е бугарско село од шестотини куќи.“

По патот од Велес кон Прилеп: „Селото Извор... е бугарско.“

Прилеп: „Градот има вкупно десет маала со илјада куќи... Жителите претежно зборуваат бугарски, зашто сета раја се Срби и Бугари.“

Битола: „Овде, велат, во времето на Александар Велики бил еден голем храм и заради тоа самото место е наречено Манастир“.

Штип: „На српски и на бугарски јазик овој град се вика Ленадиб [Нема друг извор дека Штип се викал некогаш Ленадиб. - А.М.]. ...во него има 2240 богати куќи... Во градот има уште 24 муслимански маала... Месното население зборува правилно турски јазик. Рајата, бидејќи се Срби и Бугари, зборува исто така и српски и бугарски. ...Бидејќи вилаетот Овче Поле е близу до тој град, градските жители исто така зборуваат и на јуручки дијалект.“

„Селото Мајдан ...Одејќи натаму два часа, одново поминуваме низ многу напредни села, со кули. Бидејќи во тие краишта се наоѓаат многу бугарски ајдути, во селата се наоѓаат високи кули...“

„Ова гратче Струга... има триста со ќерамиди покриени, цврсто градени куќи... има само три муслимански маала, но има многу бугарски и грчки неверници“.

Охрид: „Тука има вкупно 17 маала: 10 муслимански, а 7 на грчките, бугарските и атинските неверници.“

Касабата Старова: „Од ова место убаво се гледа касабата Поградец. И оваа касаба се наоѓа на територијата на охридскиот санџак и спаѓа во хас на хеговиот санџак бек. Ја управува (санџакбеговиот) војвода... Неговата нахија се состои од 70 села. Сета негова раја и повластени жители (бераја) се Бугари. ...во овој доаѓа еден чорбаџија од јаничарскиот оџак девширме-ага [Девширме значи собирање на христијански деца за јаничарскиот корпус. - А.М.] од името на царскиот дворец на неговото величество царот и одовде одведува неколку стотици одбрани бугарски и грчки (рум) младичи“.

Радовиш: „Сета ова раја од касабата се Бугари. ...Радовиш има околу 400 покриени со ќерамиди куќи“.

Тиквеш: „Неговата нахија се состои од 70 добро населени и богати села... Сета раја во тие села се Бугари и тоа се бугарски села.“

Валандово: „Вистинското име му е Вландово (Виландива), а тоа на бугарски значи - голем поп. ...Муслимани има малку, христијани Бугари многу.“

Петрич: „На српки јазик тоа значи...“ - но, не запишал Евлија Челиби што значи, оставил празно, исто како и во описот на „гратче Ветрене“ - село западно од Струма (сега во Грција, Нео Петринци).

Во описот на гратче Ветрене, според евлија Челеби: „Има... муслимански маала и пет на грчки, бугарски и српски неверници“.

Дојран: „Рајата ја сочинуваат грчки и бугарски неверници. Муслиманите се малубројни, а повеќето се христијани.“

Според Евлија Челебли Пловдив е еден „од македонските градови“, а Солун: „еден од најубавите и најславните градови во Македонија и цела Грција“. (Ibid. 410; 418; 423; 423-424; 424; 427-428 и 430-431; 432; 436; 442; 450-451; 454; 455; 456; 466; 468; 482-483; 518 и 582)

Евли Челеби пишува и за „историјата“ на градот Струмица:

„Овој град се вика Уструмџе, Устирумџе, Исторумџе и Истурумуџе и се пишува на неколку начина [Хаџи Калфа ја забележал Струмица како Остромџа - заб. моја.], на грчки се вика Ајантаџа. ...Според кажувањето на светскиот историчар Јанван и според зборовите на Бан, авторот на историјата на Латините, прв основач на свој шехер Струмица (Истурумџе) бил мудрецот име Ајантаџа, учител на Александар Велики, син на мудрецот Филкос, господарот на Кавала. Ете зошто на грчки се вика каср-и Ајантаџа (дворецот Ајантаџа). Потоа по наредба на Александар Велики, ова област била дадена во посед неговиот учител Ајантаџа. ...Овој Ајантаџа бил толку мудар, така аристотелски паметен човек, што неговата стручност можела да се види во сите науки. Благодарение на неговите знаења Александар Велики дошол до Белх, Бухара, Иран, Туран и до Трансоксанија. Тогаш Грците завладеале со турските провинции на Туркестан. Дури и во Персија... го заробиле царот Дариј... Дариј и неговото семејство биле затворени во местото Дарахина (Дарахана), кое е на брегот близу Ментеше, спроти островот Родос. Тој сега се вика кадилак Дарахана. Сето тоа го постигнал благодарение на доктрината, мислењето и планот на мудриот Ајантаџа, гоподарот на ова Струмица... Тој бил единстевниот сезнаец и со помош на ѕвездите, на еден четириаголен мермер над вратата од источната страна на градот Струмица го врежал своето пророштво:

„Мохамеданците во 709/1309 г. ќе го завземат овој бисерен град Ајантаџа и тој ќе падне под власта на Мурад бег Османовиќ кој ќе загине во оваа земја.“

За да го покаже своето големо знаење, долните три реда ги напишал на турски, а трите горни на грчки. Така станал називот Струмица (турски Истурумџе, од турски усту „долно“ и од грчкиот збор румџе). ...Според зборовите на Јанван, совршен стручњак за грчката историја, минале 2.000 години откако мудриот Ајтанџа, учителот на Александар Македонски, ги напишал оние редови на турски јазик над градската порта во Струмица. Тоа значи дека и во тоа време постоел турски јазик. ...“ (Ibid. 458-459)

Во патописот на анонимен автор „Нов преглед на историјата на Турската империја“, напечатен во Лондон 1663 и 1664 г., непознат автор го соопштува својот поглед на границите на Македонија:

„Мацедон [Древно име за Македонија. - А.М.] на исток опколен со Егејско Море, на запад од Албанија, на север од Горна Мизија [Мизија, римска област од р. Дрина до Црно Море и од Шар Планина до Стара Планина или Балкан. Горна Мизија била од Дрина и Шар на запад; до реката Цибар во Бугарија, на исток со главен град Сердика, денешна Софија. - А.М.], а на југ од Епир [Планинска област меѓу Грција и Албанија. - А.М.] и Ахаја [Ахаја, област вo северниот дел на Пелопонез. Патпописецот погрешно и Тесалија ја вклучува во Македонија. - А.М.]. Сега [Мацедон] главно е поделен на Тесалија. Мацедон е наречен и Мигдонија [Oбласт во Македонја на север од Тесалија, по долината на Вардар и с. Бешик. - А.М.], која сега Турците ја нарекуваат Јамболи [Oбласт околу Јамбол во Бугарија, која патописецот погрешно ја сметал во Македонија. - А.М.].“ (А.Матковски, op.cit. 398)

Историско-географска карта на I.Laurenbergio: Macedonia Alexadri Magni, Амстердам 1647 г. Картата е прездадена од други автори во 1700 (П.Мортие) и 1730 г. (К.Мортие).