Грбовите на Македонија (8)

Според А.Матковски: „Од многубројните дела на најраниот македонски преродбеник и хералдичар Жефаровиќ, најважен труд и истовремено најзначајна книга во XVIII век за сите Јужни Словени била неговата „Стематографија“, која одиграла револуционерна улога во националното будење кај речиси сите Јужни Словени, а во помала мера дури и кај другите Словени.

Иако оваа книга не е оригинал - кажува А.Матковски, - туку превод и малку преработено издание на Стематографијата на Витезовиќ со своите грбови над 200 години имала влијание и уште го има за националното осознавање кај Јужните Словени. 

Цели 200 години претставува единствен и основен хералдички прирачник меѓу Јужните Словени и тоа на црковнословенски јазик, со руска редакција, на кој јазик тогаш пишувале повеќе јужнословенски писатели. [Руско-црковнословенскиот јазик на кој што е напишана Стематографијата Жефарович го нарекува „славјано-сербскиј“.] Целиот наслов на овој труд гласи:

Книгата излегла на 21 октомври 1741 г. во Виена. Значи токму во оној ден кога Арсение бил потврден за патријарх и не случајно книгата нему му е посветена.

Посветата на архиепсикопот Арсение IV Јовановиќ (1699-1748), кој е титулиран: „Архиепископу пекскому, Всех Сербов, Болгаров, Западнаго Помориа, Далмации, Босни, Обоподунаја и Целаго Иллирика“.

Набрзо по првото излегло и второто издание. Меѓу двете изданија нема суштествена разлика, освен што во второто издание на крајот има додадено една песна во пофала на Жефаровиќ и што во второто издание отпаднала една слика со грбовите на словенските народи. За второто издание биле употребени истите бакрорезни плочи од првото, со сосема мали измени. Стематографијата не е во боја, но затоа со хералдичко шрафирање се означени боите. На крајот на книгата има легенда, објаснување за тоа која боја со какво шрафирање е означена. Книгата има вкупно 110 страници и почнува со 16 гравури на јужнословенски светци и владетели, меѓу кои и портретот на Арсение IV. На овој начин патријархот Арсение Јовановиќ, зографот Жефаровиќ и патријаршискиот писар Павле Ненадовиќ го измениле карактерот на книгата на Витезовиќ. Таа веќе не бил албум со грбови, туку биле дадени и 30 портрети на јужнословенски владетели и светци, портретот на Арсение IV, триумфалниот портрет на цар Душан на коњ и две пофални песни: една во пофала на патријархот, а другата во чест на Жефаровиќ. Вака концепирана Стематографијата ги потенцирала политичко-црковните барања на патријархот и граѓанството во Војводина. Со ова содржина книгата јасно го поткрепува барањето на српската црква во поглед на нерешената јурисдикција над православните воопшто, а особено над православните во Австриската империја, а бидејќи тоа одеше во прилог на австриските претензии врз православните народи во Турција, австриските власти го одобриле излегувањето на Стематографијата.

Стематографијата ја работеле двајца гравери, Жефаровиќ и виенскиот мајстор Месмер. Жефаровиќ ги правел цртежите, а Месмер ги сечел во бакар. [Х.Жефарович под секоја гравура која ја изработил ставал свои иницијали. „С. Ч. Х. Ж.“ - С-ече, Ч-ерта (црти), Х-ристофот Ж-ефарович.] Значи, работата на Месмера била исклучиво од техничка природа, додека Жефаровиќ ја вршел уметничката работа и дал форма на книгата. Се смета дека Жефаровиќ ги цртал и ги режел само светците и владетелите, а текстот и грбовите ги режел Месмер.

Грбовите во Стематографијата од уметничка гледна точка се најслабо гравирани и изгледа дека нив ги направиле учениците на Месемера, бидејќи се работело само за копирање на Витезовиќа. Прво е даден грбот на Патријаршијата, грбот на Илирија, на Немањиќкото царство, а потоа се редат, по азбучен ред, другите, вкупно 58 страници со грбови. Тука се грбовите на Албанија, Австрија, Бесарабија, Чешка, Русија, Крит, Дакија, Епир, Дарданија, Грција, Истра, Мизија, Полска, Скитија, Турција, Трансилванија и сите други области, кои, според разбирањето од средината на XVIII век, влегувале во составот на Илирик или сите други области во кои некогаш живееле Словени. Стематографијата несомнено преставувала споменик на панславенизмот и директно влијаела врз илирската идеја. По грбовите, во Стематографијата се дава текстуално објаснување за секој оделелн грб. Ова поглавје носи наслов: „Изјасненије знамении или арм предложених“. Оттука се гледа дека кон средината на XVIII век уште не бил познат зборот „грб“ , туку наместо него се употребувани зборовите „знамени“ или латинскиот „арм“.“ (А.Матковски, оp. cit. 125-126) Всушност, овие појаснувања за секој грб во Стематографијата на Жефарович се преводи на истите од Витезовиќ.

Портретите на „Св.Климент, архиепископ Охридски, и Св. Теофилакт, болгарскиј архиепископ“ во Стематографијата на Жефарович. Тука „Св.Теофилакт“ е Гркот Теофилакт од Ефбеја, охридски архиепископ. Не позната годината на неговото раѓање, починал 1126 г. Не може точно да се утврди датата кога Теофилакт станал: „архиепископ бугарски“, т.е. „Теофилакт бугарски“ како што самиот се потпишувал. Се смета дека оклу 1084 г. станал охридски архиепископ. Запазента обемна преписка од 127 писма на Теофилакт Охридски, создадена меѓу 1091 до 1118 г., во времето додека тој архиепископувал, е даргоцен извор за нашата историја. Од него се останати: Житие на 15-те тивериополски маченици, Житие на Св. Климент Охридски, Служба на Св. Климент Охридски и други творби.

Значаен културен настан кој временски се совпаѓа со печатењето на Стематографијата на Жефарович, е издавањето на Москополскиот зборник во печатницата во гр. Москополе, кој тогаш бил под црковна јурисдикација на Охридската архиепископија. Во седумте наслови во Москопослскиот Зборник на Служби на светци печатени во 1741 г. се Службите на Светите Седмочисленици, Св.Петнаесет Тивериопослки Маченици, Св.Еразмо, Св.Наум, Св.Јован Владимир и Св.Никодим, а во 1742 г. Службата на Св.Климент.

Според Г.Шоптрајанов: „Во Стематографијата на Жефарович се дадени цртежи на српски и бугарски владетели и светци, како и илирски, словенски и други грбови. Таму се ликовите на Методиј, Нум, Климент, Сава српски, но и грбови на Србија, Бугарија, Македонија, Русија, Турција, Грција... Целта на Жефарович, меѓу другото, била: кај Србите и Бугарите да го пробуди народносното сознание, чувството за гордост за „некогашната слава“. Книгата била многу распространета во словенските земји и придонела за афирмирање, односно разбудување на националното и народносното движење кај Јужните Словени. Тоа тој го постигнал не толку со текстот - прво „уметничко стихотворство“, колку со хералдичките цртежи...“ (Г.Шоптрајнов, op. cit. 32-33)

Пак според А.Матковски: „Многустраното значение на Жефаровиќевата Стематографија во науката е одамна познато. Појавата на ова книга претставува значаен датум во јужнословенската литература. Таа придонела за духовното формирање и националното будење на граѓанството... Стематографијата на Жефаровиќ, напишана на словенски јазик, им била достапна на сите писмени и полуписмени луѓе, па дури и на неписмените луѓе, бидејќи била во слики, во вид на албум-сликовница на словенските грбови, владетели и светци, а на јужнословенските народи што немале слобода, тие им оставиле голем впечаток и им влевале национална гордост. Во тоа време кога историјата не се ни учела во ретките училишта, таа требало да даде извесни знаења за историјата на Јужните Словени и да го подигне духот, моралот и патриотизмот.

Портетите на „Св.Давид, цар болгарскиј, и Св.Теокист“ во Стематографијата на Жеарович. Според сфаќањата во времето на Жефарович, споменатиот „Св.Давид“ кратко време бил бугарски цар, потоа се замонашил поставувајки го на бугарскиот царски престол брат му Самуил.

...Таа [Стематографијата на Жефарович] - според А.Матковски - ги истиснала псалтирите, часловците и другите слични црковни книги и станала најсаканата книга меѓу сите Јужни Словени. Од Стематографијата учениците ги учеле буквите, а старите од неа се напојувале со политичка и патриотска свест. Дека била многу барана книга се гледа и од тоа што наскоро излегло второ и трето издание. Кон ова работа Жефаровиќ пристапил не само од комерцијални, туку и од патриотски причини, што не ги криел, туку напротив, истакнувал дека желбата му била да ги воскресне славата на словенското оружје и на јужнословенските царства: „да би памятта между человеки не угасла, но была, въ вечния веки; дерзнух сию книжицу типом написати“. Таа имала толку големо влијание, што австриските власти морале да ја забранат нејзината употреба, ја ставиле во „index librorum prohibitorium“ т.е. во списокот на забранетите книги и со закана со смртна казна.

Симболот на Дарданија е црвен лав со мала кнежевска круна на сребрена (бела) позадина. После прогонот на Трибалите од просторите на денешна северна Македонија од војските на Александар III Велики, Скопје во следните векови станало метропола на Јужна Дарданија. За време на словенската колонизација на Балканот, во административната поделба на Источното Римско Царство Скопје е во провинцијата Дарданија.

Стематографијата има и големо хералдичко значение, бидејќи од нејзината појава па сè до денес [1991 г.] била основен извор за хералдичките потреби; кај сите Јужни Словени таа служела за примена на хералдиката во практика. Така, за печатот на Караѓорѓе биле земени три грба (на Србија, на Босна и на Неманиќи), во една комбинација, од Жефаривиќевата Стематографија. Грбовите на Србија и на Тривалија од Стематогрфијата на Жефаровиќ влегле во печатот на Правителствувујушчиот совет [т.е. владата] на Караѓорѓева Србија. Владата на Милош Обреновиќ се определила за грбот од Стематографијата на Жефаровиќ што претставувал крст со четири огнила и Сретњанскиот устав во 1835 г. го прогласила за државен грб на Кнежеството Србија, а по Уставот од 1888 г. се заменува со двоглав орел на црвен штит, пак земен од Стематографијата на Жефаровиќ и станал грб на кралството Србија, кој со незначителни измени останал сè до до 1918 г.

Симболот на „Тракија Римска“ е златен лав без круна на сина основа.

По ослободувањето на Бугарија, бугарското уставотворно собрание во 1879 г. за државен грб на Бугарија го прогласило грбот на Бугарија земен од Стематографијата на Жефаровиќ. Во чл. 21 од Уставот се вели: „Бугарскиот државен грб е жолт лав со круна на темно-црвено поле, а над полето царска круна“ - што значи дека го примиле без никакви измени грбот што бил кај Жефаровиќа на стр. 36 од второто издание. Според спогодбата од 1868 г. бил утврден грбот и на Кралството Хрватска, во кој влегле три грба во една комбинација, сите земени од Стематографијата и тоа грбовите на Хрватска, Славонија и Даламација. Со уставот од 1905 г. грбот на Црна Гора бил двоглав бел орел, пак земен од Стематографијата. На 1 декември 1918 г., кога беше формирано Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, пак беше поставен на дневен ред нов државен грб. Според Видовденскиот устав од 1921 г., за грб на Кралството е прогласен двоглавиот бел орел и црвениот штит. На градите на орелот се наоѓаат грбовите: српскиот - крст со четири огнила, хрватскиот - штит со 25 полиња и за словенечкиот беше земен стариот илирски грб со полумесечина и шестокрака ѕвезда, како што е во Стематографијата. Значи, сите три грба биле земени од истата книга. (И во врмето на т.в. „Независна држава Хрватска“ хрватскиот грб од Стематографијата бил официјалниот грб на усташкта држава.)

Грбот на „Тракија Одринска“ во Стематографијата на Жефарович.

Новите социјалистички грбови на Србија, Хрватска, Словенија и Бугарија и покрај некои мали измени ги зачувале и елементите од старите грбови што биле во Стематографијата. По ослободувањето Македонија прогласи свој грб но поради задоцнување и незнаење не се угледа на Стематографијата, како што бил случајот со другите јужнословенски народи.

Грбовите на поранешните социјалистички републики во СФРЈ, Србија, Хрватска, Словенија, Босна и Херцеговина, Црна Гора, Македонија.

Во Стематографијата на Жефаровиќ македонскиот грб го има трипати и тоа еднаш посебно, а двапати заедно со другите словенски грбови. Во првото издание македонскиот грб е даден во склопот на една композиција од 56 грба. Во средината е цар Душан на коњ, а околу него се грбовите на сите Словени, т.е. на областите и провинциите во кои живееле Словени и тоа од Јадранското Море до Северниот Леден Океан. Во оваа концепција јасно преовладува „панславизмот“ и „илирско-српската идеја“ за обединување на сите Словени, односно на сите Јужни Словени. Овде е македонскиот грб даден под бугарскиот. Македонскиот лав е црвен на жолто поле, на штит со италијанска форма. Околу сите грбови оди лента која ги поврзува во едно и така симболички е преставено единството на сите Словени. Над секој грб, на лентата пишува чиј е гбот. Над македонскиот пишува „Македонiя“.

Во второто издание ја нема ова композиција туку е заменета со една друга слична: околу цар Душан во круг има 20 грба, а во сите четири агли уште по еден, што значи вкупно 24. Во оваа композиција отпаднале грбовите кои не се однесуваат на Јужните Словени... Панславизмот очигледно овде е заменет со панјужнославизмот, но е зачувна „илирско-српската идеја“. Македонскиот грб и овде и во предходната композиција, е црвен лав на златно-жолто поле, за разлика од бугарскиот, којшто е жолт лав на црвено поле. И овде околу грбовите оди лента што ги поврзува и така симболички е претставено единството на Јужните Словени.

Стиховите во слободен превод на А.Матковски гласат:

Исправен црвен лав на златно поле,

Знамение на црквата на која се прави чест

Големиот Турчин ја однел дијадемата од лавот;

Изгубив јас секаква чест што толу ја имав.

Стиховите се поинакви од оние на Витезовиќ.

Во Стематографијата на Жефаровиќ македонскиот грб е даден посебно. Тоа е црвен лав на злотно-жолто поле, од што јасно се гледа дека е земен од Витезовиќ, заедно со сите грешки во боите што Витезовиќ ги заменил, т.е. бугарскиот грб ги добил дотогашните бои на македонскиот грб, и обратно. Штитот е шпански, исто како кај Витезовиќ. Над главата на лавот нема круна, која инаку ја има македонскиот лав во „Илирските грбовници“. Над штитот има царска петокрака круна. Над грбот пишува „Македонiя“. Под грбот има четири стиха кои, всушност, се превод од латински на црковнословенски.“ (А.Матковски, Ibid. 126-129)

Според А.Василев: „При преставувањето на одделните грбови Жефарович се служел со неколку вида круни, кои ја определуваат симболичката суштина на грбовите, т.е. дали тоа се грбови на држави или на области, вклучени во нивните предели, на кнежества или на држави, кои стојат надвор од христијанскиот свет. Така, додека на грбот на Бугарија круната е царска, тие на нејзините области Мизија, Тракија, Македонија и Дарданија се кнежевски. ...Отсутвото на круни на лавовите во грбовите на Тракија и Македонија и малата кнежевска круна на лавот од грбот на Дарданија, како и кнежевските, а не царските круни на тие области, недвосмислено покажуваат дека, прво Витезовиќ, а потоа и Жефарович, сакале да ја потцртат нивната подвалстена припадност кон бугарското царство со статус на одделни области, обединети во едно цело - Бугарија.“ (А.Василев, Ibid. 19 и 26-27)

ВО ИЗРАБОТКА

НОВ ТЕКСТ ВО ПРВАТА ДЕКАДА НА СЕПТЕМВРИ.